Shqiptarët: formimi i popullit, shpërnguljet
Shqiptarët janë një popull që banon në Shqipëri, Kosovë (Rusia nuk e njeh Kosovën si shtet më vete), Maqedoninë, Serbinë, Malin e Zi, ka diaspora shqiptare në vende të tjera, veçanërisht në Itali, Gjermani, Suedi, Francë dhe vende të tjera. Sipas të folmeve të gjuhës shqipe dhe veçorive etnografike, shqiptarët ndahen në gegë (në veri, shkipenia në dialektin gegë) dhe toskë (në jug, shkiperia në dialektin toskë). Nga llojet antropologjike te shqiptarët mbizotëron (sidomos në veri dhe lindje) brakicefali (tipi antropologjik dinarik ose adriatik). Emri "shqiptarë" mund të ketë origjinën nga fjalët albus – "i bardhë" në latinisht dhe alp – "mal i lartë" fjalë kelte, prandaj malet e Alpeve, gjermanisht. Alpen, frëngjisht Alpes, italisht. Alpi. Domethënë emri “shqiptarë” për popujt e tjerë mund të nënkuptojë banorët e maleve të larta të bardha. Në majat e maleve shpesh mund të vëzhgoni borë të bardhë, kapele akulli.
Me sa duket, ka pasur edhe lidhje midis Shqipërisë Kaukaziane (një shtet antik në Transkaukazinë lindore) dhe Shqipërisë ballkanike (moderne). Shqiptarët janë indoevropianë, afër ilirëve, mesapëve dhe trakëve të zhdukur. Ilirët janë fise të lashta indoevropiane në veriperëndim të Gadishullit Ballkanik (dalmatët, ardeasit, panonët etj.) dhe në juglindje të gadishullit Apenin (Iapigi, Messaps etj.). Ilirishtja është një degë më vete e familjes së gjuhëve indoevropiane. Përfaqësohet nga dy varietete: gjuhë ballkano-ilire (në veri-perëndim të gadishullit ballkanik) dhe mesapiane (mbishkrime të shek. VI p.e.s. – shek. I pas Krishtit, të zbuluara në Italinë juglindore).
Nga fundi i shek. në fund të shek. para Krishtit e. Ilirët u pushtuan nga romakët dhe u romanizuan. Mesapianët janë fise nga Italia jugore, ndoshta duke u zhvendosur nga Kreta në shekujt 10-9. para Krishtit. Trakia është një rajon historik në lindje të Gadishullit Ballkanik, midis detit Egje, të Zi dhe Marmarasë (nga emri i popullsisë së lashtë – Thrakët). Thrakët, një grup fisesh të lashta indo-evropiane (dakë, odris, Getae etj.), që banonin në verilindje të Gadishullit Ballkanik dhe në veriperëndim të Azisë së Vogël. Gjatë shpërnguljes së madhe të popujve, ata u përzien me fise të tjera, duke u bërë një nga elementët etnikë në formimin e bullgarëve, rumunëve, shqiptarëve dhe popujve të tjerë. Trakishtja është një degë më vete e familjes së gjuhëve indo-evropiane. Monumentet e shkruara (fjalë të veçanta, gloss dhe mbishkrime të shkurtra) datojnë në mesin e mijëvjeçarit të I-rë para Krishtit. e. Në shekujt e parë të mijëvjeçarit I p.e.s. e. pjesa veriperëndimore e Gadishullit Ballkanik dhe rajonet ngjitur me veriun ishin të banuara nga ilirët, pjesa verilindore nga trakët dhe pjesa jugore nga grekët (helenët). Epoka e hershme e hekurit në Evropën Perëndimore karakterizohet nga e ashtuquajtura kultura Hallstatt, e cila mori këtë emër të kushtëzuar nga qyteti i Hallstatt në pjesën perëndimore të Austrisë, në afërsi të të cilit u zbulua një varrezë e gjerë që përmbante sendet më të vjetra hekuri. në Evropën Qendrore që daton në shekujt 10-6. . para Krishtit e., prodhimi i hekurit u soll nga indo-evropianët më të lashtë nga stepat e Uraleve Jugore. Këtu u gjetën edhe miniera kripe të së njëjtës periudhë, në të cilat u gjetën mjete të shumta pune, të cilat përdoreshin në atë kohë në miniera. Zona kryesore e shpërndarjes së kulturës Hallstatt përkon me zonën e vendbanimit të fiseve ilire dhe pjesërisht të keltëve. Por vende të ngjashme me ato të Hallstatt janë gjetur gjithashtu në Gadishullin Ballkanik, në Evropën Lindore, në Gjermaninë Jugore dhe në periferinë lindore të Francës. Kulturat e fillimit të epokës së hekurit të Gadishullit Iberik dhe Italisë janë afër kulturës Hallstatt. Epoka e hekurit në Itali fillon në shekullin e 10-të. para Krishtit e. Në ishullin e Siçilisë, kultura gjatë kësaj periudhe duket se zhvillohet nën ndikimin e vazhdueshëm të botës së Egjeut. Kultura e Italisë së Jugut, si dhe rajoni i Picenës (Italia e Mesme), shfaq shenja të ndikimit ilir. Trakët u vendosën në veriperëndim të Azisë së Vogël dhe në shekullin e VII para Krishtit. Fisi trak i Treres pushtoi territorin e Lidisë së bashku me Cimerianët. Megjithatë, deri kur Lidia mori dy herë ndihmë nga Asiria dhe Cimerianët u dobësuan nga përleshjet me Skithët, Lidianët ishin fitimtarë. Pushteti i Cimerianëve u thye. Mbetjet e Cimerianëve u vendosën në pjesën verilindore të Azisë së Vogël, ku gradualisht u bashkuan me popullsinë vendase. Popullsia kryesore e Gadishullit Ballkanik në veri të Greqisë mbetën fiset lokale bujqësore trake, niveli i zhvillimit të të cilëve ishte tashmë mjaft i lartë. Artikujt prej bronzi dhe veçanërisht ari të gjetura në Rumani dëshmojnë për një teknikë mjaft të zhvilluar për prodhimin e tyre; përdorimi i veglave individuale prej hekuri ishte i njohur në vendet Karpate-Danubiane edhe para ardhjes së skithëve. Fiset lokale janë lidhur prej kohësh me fiset e kulturës Hallstatt, si dhe me fiset greke në jug të Gadishullit Ballkanik, ndikimi i të cilëve bëhet veçanërisht i dukshëm që nga kjo kohë. Prandaj, është e mundur që ndikimi që filluan të përjetojnë skithët nga ana e fiseve vendase të pushtuara prej tyre, të jetë më i madh se ai që ata vetë ushtronin mbi ta.
Përhapja e hekurit në Ballkan kontribuoi në zhvillimin e mëtejshëm të bujqësisë, e cila lindi këtu qysh në periudhën e neolitit; pikërisht në gjysmën e parë të mijëvjeçarit të parë filloi të përhapet gjerësisht bujqësia e plugut. Përmirësimi i mjeteve kontribuoi në zhvillimin e zejeve – armë, farkëtar, qelq, qeramikë; megjithatë, qeramika mbeti e papërpunuar dhe primitive për një kohë të gjatë, pasi rrota e poçarit nuk përdorej ende në këto vende.
Në gjysmën e parë të mijëvjeçarit të parë para Krishtit. e. konstatohen ndryshime të dukshme në sistemin shoqëror të fiseve vendase ilire dhe trake. Vendbanimet e kësaj periudhe përbëheshin nga fshatra dhe fortifikime të vogla të vendosura në lartësitë që dominonin zonën. Gërmimet e këtyre fortifikimeve zbulojnë, siç u përmend tashmë, sende të shumta metalike, duke përfshirë bizhuteri prej ari dhe argjendi, si dhe mostra të qeramikës me cilësi të lartë. Gërmimet e fshatrave japin shumë pak prodhime metalike; dekorimet pothuajse mungojnë; qeramika është primitive dhe pothuajse nuk ndryshon nga ato të prodhuara gjatë neolitit. Natyrisht, fisnikëria fisnore jetonte në fortifikime, dhe anëtarët e zakonshëm të komunitetit jetonin në fshatra. Kjo tregon për një proces të gjerë të shtresëzimit pronësor dhe shoqëror midis fiseve ballkanike. Fakti i ndarjes së fisnikërisë fisnore, që me sa duket filloi që në epokën e bronzit, vërteton edhe dallimin në enët e gjetura në varrimet e pasura dhe të varfra. Por dekompozimi progresiv i sistemit primitiv komunal nuk çoi ende në mesin e mijëvjeçarit I para Krishtit. e. për formimin e një shoqërie klasore në Ballkan (përveç Greqisë). Fiset e Trakëve Jugore që banonin në territorin e Bullgarisë moderne, ku në shekullin e 5-të para Krishtit, iu afruan më së shumti kësaj. para Krishtit e. fillon formimi i shtetit. Marrëdhëniet e kolonistëve grekë me fiset vendase, të cilat ende nuk i kishin mbijetuar marrëdhëniet primitive komunale, marrin një rëndësi të madhe në këtë kohë. Të tilla janë marrëdhëniet e grekëve me fiset trake në gadishullin ballkanik, me fiset lokale të Italisë jugore dhe të Siçilisë, me keltët dhe iberianët, të cilët në kohët e lashta banonin në territoret moderne të Francës dhe Spanjës, me skithët, vende. dhe të tjerë, fise në brigjet e Detit të Zi dhe Azov. Grekët vendosën marrëdhënie paqësore me shumë nga fiset vendase në bazë të shkëmbimeve tregtare, të cilat u sollën përfitime të mëdha kolonive, por pati edhe raste të përplasjeve ushtarake.
Në shekujt VII-III. para Krishtit e. në territorin e vendbanimit të ilirëve, grekët themeluan një sërë vendbanimesh-kolonish tregtare dhe bujqësore. Pastaj komuniteti Hallstatt shpërbëhet; formohet një kulturë la Tene kelto-trake, armiqësore ndaj ilirëve. Keltët fillojnë të shtyjnë ilirët nga veriu, dhe grekët nga lindja. Keltët pjesërisht i shtynë ilirët, pjesërisht i nënshtruan asimilimit. Në shekullin III para Krishtit e., kur ilirët ranë në konflikt me romakët, në thelb ishin në fazën e dekompozimit të sistemit fisnor. Pasardhës të ilirëve të lashtë, disa studiues i konsiderojnë shqiptarët e sotëm. Monumentet kulturore të ilirëve janë ruajtur në Austri, Shqipëri, Itali, Maqedoni dhe Serbi.