Каб жыць…

Яшчэ завідна, у вёсцы спыніліся на начлег салдаты Савецкай Арміі. Ходзіў па хатах капітан у шынялі, са строгім выразам твару. За ім ішлі два радавыя. Ён шукаў маладых хлопцаў, мужчын, здольных трымаць зброю. Падышоў да хаты Лешанка. Дзе сястрычкі гулялі з нямецкім сабакам. Не расчасаныя, худзенькія дзеці. Сабака выскачыў з-пад рук дзяўчынак і кінуўся брахаць на капітана. Ён імгненна дастаў пісталет. Стрэл. Сёстры падбеглі да сабакі. Засмучаныя, пачалі ліць слёзы. Яшчэ жывы, ён глядзеў на дзяцей і лапкамі цягнуўся да іх. Не хацеў паміраць. Потым, скамянеў. Паліна, пачуўшы стрэл і плач дзяцей, выбегла з хаты.

У гэты ж час капітан увайшоў у хату. Усе паўставалі з месцаў.

Ён паглядзеў спачатку на Васіля. Убачыўшы яго раненне, перакінуў свой погляд на Сцяпана.

– Заўтра пойдзеш з намі! Раніцай чакаю цябе ў сябе! – спакойна камандваў капітан. – Не хапае людзей…

– Ёсць! – пранізлівым голасам вымавіў хлопец.

Салдаты павярнуліся, накіраваліся да выхаду. Сыходзячы, капітан краем вока зірнуў на плачушчых дзяцей ля парога. Радавыя ішлі за ім, павярнуўшы галаву, з жалем зірнулі на гора дзяцей.

Калі дзяўчынкі трохі супакоіліся, Паліна пайшла ў Сельскі савет.

– Навошта вы так?! У нас жа не аднаго сабачкі ў вёсцы! – злосна і ў той жа час з крыўдай казала яна – Няхай бы жыў. Гэты сабака такі ж як і мы. Яго прымушалі скакаць – ён скакаў, прымушалі спяваць – ён брахаў. І нас прымушалі немцы! – несціхаючыся казала жанчына.

– Назад яго ўжо не вярнуць. – перабіў яе кіраўнік. – Ён быў трафейны!..

Гучна тупнуўшы нагой, яна разгарнулася. Сыйшла. Яна не чакала справядлівасці. Яна хацела, каб яе пачулі, каб такое не паўтаралася.

Пахавалі сабаку ў нямецкім бліндажы за хатай, каля тонкай бярозы.

***

Раніца. Туман. У далечыні яшчэ чутна глухая стральба з гармат.

Старэйшае дзіця, Сцяпан, сыходзіў на вайну. Увесь вечар і ноч ён чакаў, калі ж ужо далучыцца да войска. Як жа ён быў тады рады, калі камандзір узяў яго з сабой у наступ. І вось прыйшла пара пакінуць дом.

Выпраўлялі. Маці плакала. Плакалі ўсе ў сям'і. Сцяпану было не па сабе.

– Збірайцеся ў дарогу! – прымчаўся верхам на кані камандзір.

Сцяпан кожнага абняў і расцалаваў перад сыходам. Паліна хрысцілася, малілася.

– Вы не турбуйцеся. Вярнуся. – цяжка ўздыхаючы прашаптаў Сцяпан. – Бывайце!

“Ох, ужо наплачацца мама!” – падумаў сын.

Доўга яшчэ стаяла сям'я. Усе працягвалі махаць услед сыходзячаму на вайну сыну, брату.

***

Немцаў з вёскі выгналі, але спакою не было. Паліцыя, уцякла ў лес, пасля прыходзіла ў вёску прасіць ежы. Хадзілі з вінтоўкамі, стралялі, забівалі. Мужыкоў у вёсцы амаль не засталося. Адны ўдавы ды дзеці.

Адны сыходзяць, прыходзяць іншыя. Былыя паліцыянты, нямецкія салдаты, якія ўцяклі ў лес, усе ішлі.

Налётчыкі зайшлі ў суседнюю хату, да суседзяў Лешанка. Расчынілі дзверы. Бачаць: маці стаіць, істэрычна крычыць, тузаючыся над дзіцячым целам. Дзіця ляжала мёртвае. Ганка разгарнула халоднага дзіцяці і прыціснулася да яго. Сядзела і горка плакала. Былыя паліцыянты перавярнулі ўсё, у пошуках чагосьці патрэбнага. Пуста.

Хутка перабягаюць у наступную хату. Паліна схавала сваіх дзяцей пад падлогу. Паліцыянты заходзяць да іх. За сталом сядзіць муж і дрыготкі пажылы, высокі старык.

– Выходзьце, вылазьце, а то страляць будзем! – пачуўшы дзяцей, гучна прыказаў чалавек з пісталетам.

Дзеці вылезлі, падбеглі да таты. Схаваліся за ім.

– Дай хлеба! Аддавай ежу! – махаў вінтоўкай мужчына, у чорнай ірванай вопратцы.

– Не чапайце вы іх, пакіньце ў спакоі бедных людзей. – лае няпрошаных, стары, злосна патупаў нагамі, прыціх.

Паліна спякла апошні хлеб. Аддала. Бо не дасі, атрымаеш кулю: то ад чужых, то ад сваіх.

***

Сын пісаў дадому. Пазней, лісты прыходзілі ўсё радзей.

З таго часу, як прыйшоў апошні ліст, больш вестак ад Сцяпана не было.

На маці нарынулі ўспаміны пра сына. Кожны дзень, яна ўсё выглядвала ў вакно.

– Дзякуй Богу, дачакалася!..

Нарэшце такі прыйшоў чалавек з лістом. Жанчына ўскочыла. Замерла, застыла сэрца. Прыйшло апавяшчэнне. Сцяпан прапаў без вестак. Яна села на хістаючы зэдлік. Паліна працягла раўла. Пасля, муж узяў паперу, трывожным позіркам прайшоўся па словах. Перачытваў зноў і зноў, але ўжо не так хутка, павольна перабіраў кожнае слова. Ён не ведаў, што казаць. Ён спустошаны нейкі, проста моўчкі ўстаў і схаваў у скрыначку ўлётку. Выйшаў на двор. Увесь гэты дзень і палову наступнага, Паліна не магла супакоіцца. Дочкам было балюча глядзець на маму. Усё ж яна не моцна верыла таму, што прачытала. Не жадаючы згаджацца з гэтым, матчына сэрца падказвала ёй, што яе дзіця жывое.

Праз два месяцы ў хату пагрукаў паштальён, дванаццацігадовы хлопчык. Прыйшоў ліст ад Сцяпана. Сын доўга быў пад заваламі пасля абстрэлу. Раненне вачэй, спіна ў шнарах. Аскепкі ў лёгкіх, аперацыю ніхто не рабіў. Яму засталося жыць колькі зможа. Ногі сарваныя. Усё цела ў швах. Доўга ляжаў у шпіталі, як трохі ачомаўся і добра сябе адчуў, адразу ж напісаў дадому. Радасная навіна аб жывым сыне супакоіла сэрца маці і бацькі.

***

Гукі выбухаў і стрэлаў болей не чуваць. Смутак і сум ад разбурэнняў, ад наступстваў, на сэрцы адчуваюць жыхары Пратасоў. Вайна ад іх сыйшла. Але ўсё вакол прапала, згарэла, трэба аднаўляць. Шмат драўляных крыжоў – у лясах, на палях, каля канаў. Мужыкі вяртаюцца з фронту. Раздаецца дзіцячы смех на бляклых вуліцах.

Мінулыя гады ажывалі ў сэрцах людзей, іх зноў трывожылі ўспаміны.

Гэтыя чатыры гады вайны здаваліся вечнасцю…